نحوه سو قصد به محمد عليشاه قاجار

[ماهان کیانی 0]

ترور شخصيتهاي سياسي به منظور دستيابي به هد?? يا اهدا??ي خاص صورت ميگيرد. عدهاي نيز در جريان انقلاب مشروطه ترور شدند. سوال اصلي اين است كههد?? از ترور اين اشخاص چه بود؟ و تروريستها به چه گروه و دستهاي وابسته بودند؟ آيا آنها به اهدا??شان دست يا??تند؟ و ديگر اينكه تأثير ترورها بر اوضاع سياسي، اجتماعي مملكت مثبت بوده يا من??ي؟قبل از پرداختن به موضوع سوء قصد به جان محمدعلي شاه، انداختن نگاهي كوتاه به ترور امينالسلطان به منظور روشن شدن موضوع اصلي بي ??ايده نخواهد بود. امينالسلطان صدراعظم ايران در رجب 1325هـ .ق/ شهريور 1286ش ترور شد. ظاهراً وي را عباس آقا صرا?? تبريزي به قتل رساند. گرچه با توجه به برخي ادله در اينكه عباس آقا قاتل بوده جاي ترديد وجود دارد ولي حتي با پذيرش اين مطلب باز هم سرانجام به طور دقيق مشخص نشد كه ترور او از سوي چه گروهي طراحي و اجرا شده است. محمدعلي شاه، حيدر عمواوغلي، تقيزاده، كميته سري انقلاب، حوزه مخ??ي اجتماعيون عاميون تهران، كميته سري انجمن آذربايجان، جامع آدميت، سعدالدوله، سپهدار، ??رمان??رما، علاءالدوله، مرتجعان درباري همه در مظان اتهام قرار داشتند. انگشت اتهام، گستره ??راخي را نشانه گر??ت كه از مرتجع ترين درباريها تا ليبرالترين ليبرالها را شامل ميشد. بنابر اين مشخص كردن هد?? ترور نيز غيرممكن است، زيرا ميان هد?? شاه از ترور با هد?? حيدر عمواوغلي و تقيزاده از آن هيچ قرابتي نميتوان يا??ت. و اين اهدا?? مانعهالجمعند. اما نتيجه ترور روشن است؛ هرج و مرج در بيشتر مناطق مملكت، كنارهگيري عناصر ميانهرو كه ميتوانستند جوي معتدل حاكم كنند، روي كار آمدن دولتهاي ضعي?? (زيرا پذيرش مسئوليت با توجه به خطري كه مسئولين را تهديد ميكرد شهامت زيادي ميخواست)، امضاي قرارداد 1907م ميان انگلستان و روسيه در شب ترور امينالسلطان و نبود دولتي قدرتمند براي اعتراض يا اقدامي جدي در مقابل نقض حقوق ايران.با توجه به آنچه گ??ته شد ترور امينالسلطان توسط هر كس و با هر هد??ي نه تنها ??ايدهاي براي مملكت نداشت بلكه اوضاع را آش??تهتر ساخت. شش ماه پس از اين واقعه گروهي قصد ترور محمدعلي شاه را ميكنند. طي اين شش ماه از سوي محمدعلي شاه و درباريان و امرا و سركردگان گامهاي مهمي براي نزديكي به مشروطهخواهان و مجلس برداشته شد. در هر واقعهاي شاه و همراهانش از مواضعشان عقب نشستند، گروهي آن را تعبير به ترس آنها و قدرت ملت كردند. از آن سو اكثريت وكلاي مجلس شوراي ملي هم با آغوشي باز مستقبل شاه و يارانش شدند. اما گروهي همچنان بر طبل مخال??ت و بدبيني ميكوبيدند.نشريات در مقالاتشان هيچ مرزي را رعايت نميكردند. مارلينگ در گزارشي به وزير خارجه انگليس مينويسد : « جرايد تهران اتصالاً مقالات سخت بر ضد سلطنت و حتي مهيج شورشي به طبع ميرساندند و يكي از روزنامهها شرحي در تمجيد قاتلين پادشاه پرتغال و وليعهدش نوشته بود و يكي ديگر از جرايد ه??تگي به طاي??ه قاجاريه پرداخته آنها را عيبجويي و ملامت ميكرد.» كار بدانجا رسيد كه مجلس ناچار شد دستور توقي?? بعضي از آنها را صادر كند. اما شايعات و برخي اقدامات ??ضا را مسموم ميكرد. از جمله خبري را كه روزنامه بلديه در 15 محرم چاپ كرد و درباره تلگرا??ي از آذربايجان مبني بر خلع سلطنت از محمدعلي شاه بود. مارلينگ كاردار س??ارت انگليس در تهران در گزارشي به سر ادوارد گري وزير امور خارجه انگليس مينويسد : « باز مردم متوحش ميباشند كه شاه و درباريان مرتجع وي دوباره شروع به اقدام خواهند نمود و در ا??واه شايع است كه عماً قريب يك حمله سياسي [كودتا] ديگري به ظهور خواهد رسيد ولي بالنسبه در ظر?? چهار ه??ته گذشته آرامي موجود بود.» در عين حال مارلينگ اذعان دارد كه « در عرض ماه گذشته شاه از مداخله آشكار در امور مملكت استنكا?? نموده ولي اين طور شيوع دارد كه خود را آماده كودتاي ديگري ميسازد.» و ادامه ميدهد كه « مبناي اين شايعات ظاهراً آن است كه بنابر گزارشي كه واصل شده مقداري ت??نگ از راه محمره براي او وارد ميشود و از ورامين مشغول جمعآوري و تجهيز همراهان خود ميباشد. ظن قوي انجمنهاي سياسي اين است كه اعليحضرت شاه عنقريب اقدامي خواهد نمود.» البته مطالبي كه مارلينگ گزارش ميدهد شايعات است، زيرا رجال معتدل كشور نظر ديگري دارند و اقدام شاه نيز به گونهاي ديگر است.محمدعلي شاه در اوايل محرم در مورد مشروطهخواه بودنش براي علماي نج?? تلگرا??ي مخابره ميكند. آنها نيز در نيمه محرم تلگرا??ي مبني بر امتنان از مساعدت شاه با مشروطه ارسال ميدارند اقدام ديگر محمدعلي شاه درست روز قبل از ترورش صورت ميگيرد. او با صدور دستخطي از وكلاي مجلس شوراي ملي قدرداني و اعلام ميكند روز ا??تتاح مجلس در عمارت جديد رسماً در آنجا حاضر خواهد شد. پس از قرائت دستخط شاه همه وكلاي مجلس شوراي ملي يك د??عه زنده باد اعليحضرت ميگويند و هيئتي را انتخاب كردند كه براي عرض تشكر به حضور شاه برسند. تقيزاده و امام جمعه خوئي هم در زمره منتخبين بودند. شاه نيز با مهرباني آنها را پذير??ت و گ??تگوهاي دوستانهاي صورت گر??ت. شر??الدوله در خاطراتش مينويسد : « روز جمعه طر?? صبح جمعي از وكلا شر??ياب شدند و عرض تشكرات نمودند. از بس كه از شاه همراهي ديده بودند وكلا با كمال دلخوشي از حضور مراجعت نمودند و شاه هم با كمال اطمينان عصر همان روز جمعه به عزم گردش چند روزه از شهر حركت كردند كه به دوشان تپه بروند.» محمدعلي شاه چند ماهي بود كه ازترس جرئت ترك كاخ گلستان را نداشت ولي به مجرد آنكه از نمايندگان مجلس اطمينان خاطر يا??ت عازم دوشان تپه شد.سازش ميان شاه و ملت كه مظهرش مجلس شوراي ملي بود به مذاق گروهي خوش نيامد و در صدد بر هم زدن آن برآمدند. مستشارالدوله در نامهاي به ثقهالاسلام مينويسد : « بعد از صلح بين سلطنت عظمي و مجلس شورا اميدواريها داشتيم كه كارها بر و??ق مرام و اذهان و ا??كار متوجه اصلاح خواهد شد. چندي نگذشت كه اخبار موحشه از طر??ين رسيد و نزديك شد كه رشته مؤال??ت بريده شود، دوباره عقلاي قوم در اصلاح ذاتالبين كوشيدند. اما معاندين نخواستند صلح ادامه يابد.» مخبرالسلطنه هدايت نيز تلاشهايي را كه براي برقراري سازش و ايجاد جوي آرام صورت گر??ته شرح داده و در ادامه مينويسد : « پس از آنكه شاه به مجلس تشري?? بردند و قسم خوردند و تصور مير??ت ??يالجمله اعتمادي در بين آمده است بمب روز جمعه 25 ص??ر 1326ق در خيابان ماشين كه به سمت كالسكه شاه انداختند و جمعي را تل?? كردند و هر چه رشته بود چله كرد.»شايان ذكر است كه امينالسلطان نيز درست در روزي ترور شد كه همه شواهد و قرائن حاكي از برقراري سازش ميان دولت و ملت بود. امينالسلطان پس از حضور در مجلس شوراي ملي و قرائت دستخط شاه مبني بر اعلام و??اداري نسبت به مشروطه و مجلس ترور شد. به جان محمدعلي شاه هم پس از اعلام همبستگي و ملاقات دوستانه با هيئت منتخب مجلس شورا سوء قصد شد. شاه گرچه از اين ترور جان سالم به در برد اما بدبينياش نسبت به مشروطهخواهان ??زوني يا??ت و ديگر تا هنگام ر??تن به باغشاه كه به بمباران مجلس انجاميد از كاخ سلطنتي خارج نشد. در اين ترور هم مرتكبين ترورهم مشخص نشدند. باز هم طي?? گستردهاي در مظان اتهام قرار گر??تند. از جمله شخص محمدعلي شاه كه عدهاي ميخواستند وانمود كنند او براي به دست آوردن بهانه جهت سركوب مليون ترتيب ترور خود را داده است، تقيزاده، حيدر عمواوغلي، ظلالسلطان، ملكالمتكلمين و بسياري ديگر متهم شدند كه در ترور شاه دست داشتهاند.محمدعلي شاه خواهان شناسايي و مجازات مرتكبين اين عمل بود. اما اقدامي جدي در اين خصوص صورت نگر??ت تا جايي كه شاه نامهاي گلايهآميز به مجلس شوراي ملي ارسال كرد :مجلس شوراي ملي مكنون خاطر ما پيوسته چنين بوده و هست كه در ضمن تمهيد موجبات استحكام امر مشروطيت به قسمي اسباب جمعيت حواس وزراء و وكلاي خود را ??راهم نمائيم كه بتوانند بالات??اق اسباب آسايش عامه را به طوري آماده نمايند كه رشته ??ساد بالمره منقطع بوده و اقويا و ضع??اي ملت ايران از نعمت صحت و امان طوري بهرهمند باشند كه عاجزترين رعايا در مهد امن و امان از هرگونه صدمه و آسيب مصون بوده بتوانند عوض د??اع، همّ خود را مصرو?? ح??ظ و آبادي وطن و تحصيل شرا??ت و ثروت و مكنت نمايند و ليكن ملاحظه نمائيد در حالتي كه اساس امنيت براي شخص سلطنت تا اين درجه متزلزل باشد رعاياي ممالك دوردست و اهل ثغور و سرحد و ??قراي ملت اسلام و مطلق رعايا چگونه ميتوانند از جان و مال خود ايمن و راحت باشند. ميدانم كه اين سوء قصد كه براي ما شده تا چه درجه خاطر وكلاي صديق و امين مشوش و پريشان است و ليكن انتظار داشته و داريم كه از طر?? مجلس بيشتر و زيادتر از شخص ما خودمان بر تعيين محركين و گر??تاري مرتكبين به اولياي امور تأكيد و تشدد به عمل آيد تاكنون كه ن??ه روز از اين مقدمه گذشته اثري و حاصلي ظاهر نشده است بيم آن داريم كه مرور ايام و ليالي اهميت اين قضيه را در انظار و ا??كار منسي داشته اقدامات جدي را كه ميبايست خيلي بيشتر از اينها در اين موقع به مقام بروز آيد به كلي سست و بالمال بالمره مسكوت عنه بگذارد. اينست بالضروره خاطر وكلاي ملت را آگاه ميداريم. ما نه محض محا??ظت وجود خودمان كه نگهبان آن ??ضل خداوند متعال است بلكه براي استقرار امنيت و به جهت آسايش يك مملكت بزرگ اسلام ناگزيريم كه اگر تا چند روز ديگر هم اثري در تعين محركين و مرتكبين ظاهر نشود لابد بعضي اقدامات مجدانه به عمل خواهد آمد كه خيانت مجرمين هويدا و اغراض مغرضين آشكار و پيدا شود و از مراتب شاه پرستي و صداقت وكلاي خيرخواه انتظار داريم كه در نيل اين مقصود تا همه جا با خيالات ما همراهي كرده دولتخواهي خود را به عالميان واضح خواهند كرد. شهر ص??ر 1326آنچه كه محمدشاه درباره اش هشدار داده بود به وقوع پيوست؛ هيچ كس مجازات نشد، عوامل و آمران ترور مشخص نشدند در نتيجه هد?? آنان نيز در پرده ابهام قرار گر??ت. حاصل ترور ايجاد جو بدبيني ميان شاه با مليون و سوق دادن شاه به سوي اقدامي عملي ضد مجلس شوراي ملي شد